Bueno, la verdad es que me ha picado la curiosidad: el ejército romano bajo imperial es uno de mis temas favoritos y “de siempre” había asumido que el armamento principal de la infantería eran armas arrojadizas. Vegecio, con todas sus limitaciones, es la principal fuente de que disponemos para hacernos una idea del armamento y la táctica empleada por el ejército romano de la época.
Vegecio menciona estas armas arrojadizas:
El
spiculum, probablemente una mezcla entre el angón germano y del
pilum clásico. Su principal ventaja respecto a éste es que, además de ser una arma arrojadiza, era útil para combatir cuerpo a cuerpo (aunque su poder de penetración era menor). Tendría una punta de hierro de 22 cm. y un asta de madera de 1,6 m.
El
verutum o
vericulum, una jabalina con una punta de 12 cm. y una asta de poco más de un metro.
La
plumbata (plural
plumbatae pero también conocidas como
martiobarbuli o
mattiobarbuli) eran pequeños dardos dotados de un peso de plomo. Los infantes portaban 5 de estas armas en la parte interior de sus escudos. Tenían un alcance superior al de otras armas arrojadizas.
La impresión que se saca de la lectura de Vegecio es que la infantería romana daba gran importancia al combate con armas arrojadizas. El spiculum podía ser utilizado como lanza para combate cuerpo a cuerpo, pero no creo que pueda ser definido como una “lanza larga” del tipo hoplítico (y menos como una sarissa).
Respecto al tipo de formaciones empleadas, la descripción que da Vegecio tampoco se parece demasiado a la de una falange griega (libro III, cap.XIIII):
XIIII. Ordinaturus aciem tria debet ante prospicere, solem puluerem uentum. Nam sol ante faciem eripit uisum, uentus contrarius tua inflectit ac deprimit, hostium adiuuat tela, puluis a fronte congestus oculos implet et claudet. Haec momento eo, quo acies ordinantur, etiam imperiti uitare solent, sed duci prouido cauendum est in futurum, ne post paululum accedente die noceat solis mutata conuersio, ne uentus aduersus hora solita eo pugnante nascatur. Ita ergo consistuantur ordines, ut haec post occipitium nostrum sint et, si potest fieri, aduersariorum impetant faciem. - Acies dicitur exercitus instructus, frons quae aduersum hostem spectat. Haec in pugna publica, si sapienter disponitur, plurimum iuuat, si inperite, quamuis optimi bellatores sint, mala ordinatione franguntur. Instructionis lex est, ut in primo exercitati et ueteres milites conlocentur, quos antea principes uocabant, in secundo ordine circumdati catafractis sagittarii et optimi milites cum spiculis uel lanceis ordinentur, quos prius hastatos uocabant. Singuli autem armati in directum ternos pedes inter se occupare consueuerunt, hoc est, in mille passibus mille sescenti sexaginta sex pedites ordinantur in longum, ut nec acies interluceat et spatium sit arma tractandi; inter ordinem autem et ordinem a tergo in latum sex pedes distare uoluerunt, ut haberent pugnantes spatium accedendi atque recedendi; uehementius enim cum saltu cursuque tela mittuntur. In his duobus ordinibus et aetate maturi et usu confidentes et muniti etiam grauioribus armis conlocantur. Hi enim ad uicem muri nec cedere nec sequi aliquando cogendi sunt, ne ordines turbent, sed uenientes aduersarios excipere et stando pugnandoque repellere uel fugare. Tertius ordo disponitur de armaturis uelocissimis, de sagittariis iuuenibus, de bonis iaculatoribus, quos antea ferentarios nominabant. Quartus item ordo construitur de scutatis expeditissimis, de sagittariis iunioribus, de his, qui alacriter uerutis uel mattiobarbulis, quas plumbatas nominant, dimicant, qui dicebantur leuis armatura. Sciendum ergo est stantibus duobus primis ordinibus tertium et quartum ordinem ad prouocandum cum missilibus et sagittis primo loco semper exire. Qui si hostes in fugam uertere potuerint, ipsi cum equitibus persecuntur; sin uero ab hostibus pulsi fuerint, redeunt ad primam ac secundam aciem et inter ipsos recipiunt se ad loca sua. Prima autem et secunda acies, cum ad spathas et ad pila, ut dicitur, uentum fuerit, totum sustinet bellum. In quinta acie ponebantur interdum carroballistae et manuballistarii fundibulatores funditores. Fundibulatores sunt qui fustibalis lapides iaciunt. Fustibalus fustis est longus pedibus quottuor, cui per medium ligatur funda de corio et utraque manu inpulsus prope ad instar onagri dirigit saxa. Funditores sunt qui fundis lino uel saetis factis - has enim dicunt esse meliores - contorto circa caput brachio dirigunt saxa. Quibus scuta deerant, siue lapidibus manu iactis siue missibilibus in hoc ordine dimicabant, quos accensos tamquam iuniores et postea additos nominabant. Sextus ordo post omnes a firmissimis et scutatis et omni genere armorum munitis bellatoribus tenebatur; quos antiqui triarios appellabant. Hi, ut requieti et integri acrius inuaderent hostes, post ultimas acies sedere consueuerant. Si quid enim primis ordinibus accidisset, de horum uiribus reparationis spes tota pendebat.
Mi latín es muy limitado (¿alguien podría echarnos una mano?) pero creo que más o menos viene a decir que los romanos en su época combaten en una formación de seis líneas: las dos primeras líneas de “infantes pesados” armados con
spiculum o
lancea,
pilum y
spatha, la tercera de arqueros y honderos, la cuarta de más arqueros e infantería ligera equipada con
verutum y
martiobarbuli. Las tercera y cuarta línea deben disparar por encima de las dos primeras y perseguir al enemigo si este huye. También deben escaramucear por delante de las dos primeras líneas y retirarse tras estas si el enemigo “aprieta”. La quinta línea la constituiría la “artillería”:
carroballistae,
manuballistarii,
fundibulatores y más honderos. La sexta línea la describe como una reserva de infantería pesada equipada con
scutum, la última esperanza del ejército (aunque tal vez aquí Vegecio haya ido demasiado lejos en su comparación con los
triarii de tiempos de la república).
Sin embargo, navegando por la red veo que “está de moda” entre ilustradores y re-enactors el representar a la infantería romana al estilo de una falange griega. Un buen foro discute el tema de la longitud de las lanzas tardo-romanas e indirectamente de las formaciones empleadas. Concluyen que tal vez se usaran lanzas largas, pero que no hay evidencias directas de ello:
http://www.romanarmy.nl/rat/viewtopic.p ... 40cfd177f8
Yo no digo que no se usaran lanzas, pero de ahí a decir que se luchaba en formaciones del tipo falange va un buen trecho. Para terminar, y si aceptamos que la infantería bizantina es hija de la infantería romana de los siglos IV y V, tenemos el testimonio del Strategikon (s.VI ¿emperador Mauricio?) que aconseja a los
skutatoi arrojar sus lanzas si están atacando y luchar con sus espadas, pero mantener las lanzas y luchar con ellas si son atacados por la caballería. Me suena como una buena descripción sobre el uso del
spiculum.
Vegecio en latín:
http://www.thelatinlibrary.com/vegetius1.html
Traducción (incompleta) al inglés:
http://www.pvv.ntnu.no/~madsb/home/war/vegetius/